Zdecydowana większość przestępstw w polskim porządku prawnym ścigana jest z urzędu (czyli organy ścigania wszczynają postępowanie od razu po powzięciu informacji o popełnieniu przestępstwa) lub na wniosek (do wszczęcia postępowania niezbędny jest wniosek pokrzywdzonego, później postępowanie prowadzone jest z urzędu). Istnieje jednak kilka przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego – pokrzywdzony samodzielnie występuje z aktem oskarżenia, a działalność organów ścigania jest co do zasady ograniczona jedynie do zbierania dowodów i to w niezbędnym zakresie. 

Jakie przestępstwa są ścigane z oskarżenia prywatnego? 

• spowodowanie uszczerbku na zdrowiu trwającego nie dłużej niż 7 dni – chyba że pokrzywdzonym jest osoba najbliższa zamieszkująca wspólnie ze sprawcą - art. 157 § 2 i 3 Kodeksu karnego

• zniesławienie - art. 215 Kodeksu karnego

• znieważenie - art. 216 Kodeksu karnego

• naruszenie nietykalności cielesnej – art. 217 Kodeksu karnego

W jaki sposób można wystąpić z prywatnym aktem oskarżenia? 

Skarga na policji – w formie ustnej lub pisemnej; policja przyjmuje skargę i w razie potrzeby zabezpiecza dowody, a później przesyła ją do właściwego sądu, w którym będzie toczyć się postępowanie - ma to taki sam skutek, jak złożenie prywatnego aktu oskarżenia bezpośrednio w sądzie. 

Prywatny akt oskarżenia złożony w sądzie - w formie pisemnej. 

Kwestie formalne 

Po pierwsze, prywatny akt oskarżenia składany w sądzie ma formę pisma procesowego, powinien zatem zawierać: 

• miejscowość i datę jego sporządzenia, 

• oznaczenie sądu, do którego jest kierowany,

• dane oskarżyciela prywatnego,

• oznaczenie osoby oskarżonego, 

• opis zarzucanego oskarżonemu czynu (to bardzo istotny element - sąd oceni, czy takie zachowanie stanowi przestępstwo, dlatego warto dobrze je opisać, biorąc pod uwagę ustawowe znamiona danego czynu zabronionego),

• wskazanie dowodów na poparcie aktu oskarżenia, 

• uzasadnienie,

• podpis,

• załączniki – czyli np. dokumenty będące dowodami w sprawie (jeśli takie przedkładasz), odpisy aktu oskarżenia (po jednym dla każdego oskarżonego) oraz dowód uiszczenia opłaty sądowej (od 1 lipca 2025 r. wynosi ona 1000 zł). 

Jeśli akt oskarżenia będzie obarczony brakami formalnymi (np. nie wskażesz sprawcy, nie podpiszesz się, nie załączysz potwierdzenia uiszczenia opłaty), sąd wezwie cię do uzupełnienia braków w terminie 7 dni. 

Po drugie, pamiętaj, że przestępstwa prywatnoskargowe ulegają przedawnieniu z upływem roku od czasu, gdy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy przestępstwa, nie później jednak niż z upływem 3 lat od czasu jego popełnienia (chyba że w tym czasie złożyłeś już prywatny akt oskarżenia i zostało wszczęte postępowanie - wtedy okres ten wydłuża się o 5 lat). 

Co robić, jeśli nie znamy danych sprawcy lub nie możemy zdobyć niektórych dowodów? 

Wskazanie personaliów sprawcy jest niezbędnym elementem prywatnego aktu oskarżenia, jednak czasami pokrzywdzeni nie znają tych danych. 

W takiej sytuacji ważne jest, aby wskazać dane jak najdokładniej identyfikujące sprawcę (może wiesz, gdzie mieszka, jakim samochodem się porusza, jakim nickiem posługuje się w mediach społecznościowych - zależy od sytuacji). Na tej podstawie jego personalia może ustalić policja – albo samodzielnie po złożeniu skargi na policji, albo może jej to zlecić sąd po wniesieniu prywatnego aktu oskarżenia do sądu. 

Tak samo jest z dowodami – pokrzywdzeni często nie mają możliwości ich zabezpieczyć (np. nagrań z monitoringu), dlatego w postępowaniach prywatnoskargowych ustawodawca przewidział udział policji, choć w ograniczonym zakresie. 

Prywatny akt oskarżenia został wniesiony – i co później? 

W postępowaniach prywatnoskargowych zawsze wyznaczane jest posiedzenie pojednawcze. Ma na celu umożliwić stronom pojednanie. Jeśli do niego dojdzie, postępowanie jest umarzane. Co istotne, pojednanie może obejmować także inne postępowania prywatnoskargowe między tymi samymi stronami, a nawet mogą one zawrzeć ugodę obejmującą roszczenia cywilne (np. naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem). 

W przypadku gdy do pojednania nie dojdzie, wyznaczana jest rozprawa.  

Pamiętaj! Nieusprawiedliwione niestawiennictwo oskarżyciela prywatnego lub jego pełnomocnika na posiedzeniu pojednawczym lub rozprawie uważane jest za odstąpienie od prywatnego aktu oskarżenia i skutkuje umorzeniem postępowania. 

Prokurator w postępowaniu prywatnoskargowym 

Jeśli wymaga tego ochrona praworządności lub interes społeczny, prokurator może postępowanie albo włączyć się do postępowania już wszczętego - wtedy sprawa toczy się z urzędu, a oskarżyciel prywatny staje się oskarżycielem posiłkowym. Jeśli później prokurator odstąpi od oskarżenia, pokrzywdzonemu na powrót przysługują prawa oskarżyciela prywatnego (a jeśli to prokurator wniósł akt oskarżenia – pokrzywdzony może w terminie 14 dni od daty powiadomienia go o odstąpieniu prokuratora od oskarżenia złożyć akt oskarżenia lub oświadczenie, że podtrzymuje oskarżenie jako prywatne; inaczej postępowanie jest umarzane). 

Oskarżenie wzajemne 

Jedną z możliwości obrony oskarżonego (poza obraniem odpowiedniej strategii procesowej) jest złożenie wzajemnego aktu oskarżenia. Ma na to czas do rozpoczęcia przewodu sądowego. Czyn objęty wzajemnym aktem oskarżenia musi być również ścigany z oskarżenia prywatnego, a ponadto musi pozostawać w związku z czynem zarzuconym oskarżonemu. Wtedy sprawy te są rozpoznawane łącznie (chyba że postępowanie wszczął prokurator lub do niego przystąpił - wtedy oskarżenie wzajemne jest niedopuszczalne, a jeśli prokurator przyłączył się do którejś ze stron już po złożeniu wzajemnego aktu oskarżenia - akt oskarżenia złożony przez drugą stronę jest wyłączany do odrębnego postępowania).